GELİŞİM PSİKOLOJİSİ
Gelişimin Temel Kavramları
Gelişim psikolojisinin kapsamındaki konular iyi anlayabilmek için belirli kavramları ve bu kavramların anlamlarını bilmek gerekir.Gelişim psikolojisi alanında sıklıkla kullanılan temel kavramlar ve açıklamaları aşağıda verilmiştir.
Büyüme : Organizmanın boy, ağırlık ve hacim olarak artmasıdır.Büyüme kavramı bedende meydana gelen değişikleri içermektedir.
Gelişme : Hem niceliği hem niteliği içerir.İnsanın bedensel, ahlaki, ruhsal ve cinsel büyümeyi ve bunlar arasındaki ilişkiyi kapsar.Gelişme sürekli bir süreçtir ve sadece fiziksel büyümeyi değil bireyin geçirdiği gelişim dönemi yada özelliklerdeki değişmeleri de içerir.
Olgunlaşma : Organizmaların büyüyerek kendisinden beklenen bir işi yapabilecek düzeye ulaşması sürecidir.Olgunlaşma biyolojik değişmelerin tamamlanması anlamında kullanılır.
Hazır bulunuşluk : İnsanın belli bir gelişim görevini olgunlaşma ve öğrenme yoluyla yapabilecek düzeye gelmesidir.Yeni bir öğrenme ortamında, bireyin önceden sahip olduğu özelliklerin tümünü kapsar.
Gelişimi Etkileyen Etmenler
Bireyin gelişimini etkileyen etmenler kalıtım ve çevre olarak iki grupta toplanmaktadır. Gelişimde kalıtımın mı yoksa çevrenin mi daha ağırlıklı bir role sahip olduğu konusunda kesinlik kazanmış bir görüş yoktur.
Kalıtım
Kalıtım, bireyin anne-babasından ve daha önceki akrabalarından aldığı ve genler aracılığıyla bireye geçen tüm özelliklerdir.
Gelişim süreci döllenme anından itibaren başlar.Babanın sperm hücresi annenin yumurta hücresini döller.Babadan gelen sperm hücresi ile anneden gelen yumurta hücresinin birleşmesiyle zigot oluşur.Yumurta ve spermde 23 kromozom vardır.Zigot, genetik yapısının 23 kromozomunu anneden 23 kromozomunu babadan alır.Toplam 46 kromozomdan oluşur.Her kromozomun içinde çok sayıda gen bulunur.Bu genlerde kişinin tüm genetik özelliklerinin kotlandığı DNA’lar vardır.
Cinsiyet kromozom düzeni ile belirlenen bir özelliktir.Genler çocuğun kalıtsal yapısını oluşturur.Bu genlerin 22 çifti vücut kromozomlarıdır.Genlerin 2 çifti ise cinsiyet kromozomlarıdır.Cinsiyet kromozomların X ve Y olmak üzere iki tiptir.Kadının cinsiyet kromozomları XX tipindeyken erkeğin cinsiyet kromozomları XY şeklindedir.Döllenme sırasında kadındaki X kromozomu ile erkekteki X kromozomu birleşirse bebeğin cinsiyeti kız, kadındaki X kromozomu erkekteki Y kromozomu birleşirse bebeğin cinsiyeti erkek olacaktır.
Çevre
Çevre bireyin sürekli içinde bulunduğu ortamdır.Kalıtım yolu ile getirilen birçok özellik çevresel değişkenlerin etkisi ile biçimlenmektedir.Çevremiz genetik yapımızla birlikte gelişim sürecimizi belirler.
Gelişim İlkeleri
Bireyin gelişim sürecinin temelinde yatan bazı ilkeler vardır.Bu ilkeleri şöyle özetleyebiliriz:
1. Gelişimde belli bir sıra vardır.Gelişim süreci belli sıra içinde gerçekleşir.
2. Gelişimin belli bir yönü vardır.Gelişim işten dışa ve baştan ayağa doğrudur.
3. Gelişimde bireyler arasında bir takım farklıklar vardır.
4. Gelişimin hızı her dönemde farklıdır.Gelişimde bir yön yavaşlamışken diğer bir yön hızlanabilir.
5. Bireyin yaşam sürecinde belli dönemlerde belli özellikler gelişir.
Yaşam Dönemleri ve Gelişim Görevleri
Yaşam süreci içerisinde birey belli dönemlerinde bir takım gelişim görevlerini yerine getirmek zorundadır.Bir sonraki dönemlerdeki görevlerdeki başarı önceki görevleri başarı ile yerine getirmiş olmayı gerektir.
Bireylerin geçirdikleri yaşam dönemleri ve bu dönemlerde yerine getirmek durumlarda oldukları gelişim görevleri şöyledir (Havighurst’e göre) :
Bebeklik Dönemi
1. Doğum sonrasında fiziksel çevreye uyum sağlama
2. Nefes almayı öğrenme
3. Katı yiyecekleri yemeyi öğrenme
4. Dışkı kontrolünü gerçekleştirme
5. Belli zamanlarda uyumayı ve uyanık kalmayı öğrenme
İlk Çocukluk Dönemi
1. Yürümeyi ve koşmayı öğrenme
2. Öz bakım becerilerini elde etme
3. El göz koordinasyonunu sağlama
4. Cinsiyet faklılıklarını öğrenme
5. Ailesini model alma, yaşantılarıyla, kardeşleriyle ilişki kurabilir.
6. Toplumsal kuralları öğrenmeye başlama
İkinci Çocukluk Dönemi
1. Gündelik oyunlar için gerekli olan fiziksel becerileri geliştirme
2. Yaşantılarıyla iyi geçinmeyi öğrenme, kişiler arası ilişkileri zenginleştirme
3. Okuma, yazma ve hesap yapma ile ilgili üç temel beceriyi geliştirme
4. Kendisi için önemli olan cinsiyetine uygun rolü gerçekleştirme
5. Gündelik yaşam için gerekli becerileri geliştirme
6. Ahlak, vicdan ve değerler sistemi geliştirme
Ergenlik Dönemi
1. Her iki cins yaşantılarıyla yeni olgun ilişkilere girme
2. Bir yetişkin erkek ya da kadın sosyal rolünü edinme
3. Bedenini kabul etme ve etkili bir şekilde kullanma
4. Yetişkinlerden bağımsız, kendi duygusal özerkliğini elde etme
5. Bir mesleğe doğru yönelip, hazırlamaya başlama
6. Evliliğe ve aile kurmaya hazırlamaya başlama
7. Toplumsal sorumluklar almaya istekli olma ve toplumsal görevini yerini getirebilme
Gelişim Dönemleri
Çocuğu doğumdan yüksek öğrenim çağına kadar olan gelişim sürecini inceleyen bazı psikologlar, bu gelişimde birbirinden oldukça farklı dönemler bulunduğunu savunmaktadırlar.
Bireyin gelişimin en hızlı olduğu dönem doğum öncesi dönem ve yaşamın ilk yıllarıdır. Daha sonra ergenlik dönemine kadar gelişme hızında bir düşüş gözlenir.Ergenlik döneminde gelişim tekrar hızlanır.
Gelişim süreci içinde gelişirken, değişik zaman dilimleri içinde belirli özelliklerin öne çıktığı gözlenir.
0 - 3 Yaş Arası Dönem
İnsan doğduğunda yalnızca bir ifade amacına sahiptir, o da ağlamaktır.Daha sonraları sesleri duyu organlarıyla algılar, zamanla gelişen konuşmalara başlar, konuşmayı öğrenir.Çocuklar kendi kendine beslenemez, devamlı bakıma ihtiyacı vardır.Önce sıvı sonra katı yiyecekleri yeme becerisi kazanır.Çocukta önce oturma sonra emekleme da ha sonra yürüme gerçekleşir.Doğumdan sonraki dönemde boy uzaması ve kilo artışı çok hızlı olmaktadır.
3 – 6 Yaş Arası Dönem
Üç yaşından itibaren bilincin belirmesiyle bir anlamda yeni yaşam başlar.Bir önceki dönemde bilinçli hatırlama olanağı yoktur.Bu dönemin en belirgin özelliği dilin gelişmiş olmasıdır.Kendi beni yöneltmekte, elleri ve ayakları etkin olmaktadır.Artık çocukta belirli yetenekler gelişir.Yemek yeme ve tuvalet alışkanlığı kazanır. Yürümeyi ve koşmayı öğrenir.
6 – 12 Yaş Arası Dönem
Bu dönemde çocuktan büyüklerin dediğinin yapması beklenir.Çocuklar dar çevreden kurtulmak için sokakta değişik oyunlar oynar.Akranlarıyla olan ilişkilerini zenginleştirir.Çocuk çevresinde olup bitenleri öğrenir.Yetişkinlerle ilişkiler kurabilir.Kendi kararlarını verme ve sorumluluk almayı öğrenir.Bu yaşlardaki çocuklar ilköğretim döneminde bulunmaktadır.Okuma yazma ve hesap yapma becerisini geliştirir.
12 – 18 Yaş Arası Dönem
Bu dönemde dış görünüşte bedensel ve cinsel değişikler ortaya çıkar.Bu dönemde kemik ve iskelet sistemindeki gelişmeler, daha ileri düzeydedir.Bu dönem ergenlik olarak adlandırılır. Ergenlik dönemi buluğa ermeyle başlar.Kızlar erkeklere göre daha erken ergenlik dönemine girmektedir.Ergenler için dış görünüş önemlidir.Karşı cinsle ilişkiler kurar.Hassas bir dönemdir.Ergende kendisine ait duygu, düşünce ve değerler oluşur.
BEDENSEL GELİŞİM
İnsan gelişimi belli alanlara ayrılarak incelenir.İnsanın bedensel gelişimi farklı dönemlere ayrılabilmektedir.Her dönemde insan bedensel yönden değişikliğe uğramaktadır.
Doğum Öncesi Dönem
Yaşam, annenin yumurtasının, babanın spermiyle döllenmesiyle başlamaktadır.Döllenmiş olan yumurtanın bölünmesiyle hücre grupları oluşmakta, değişik aşamalardan geçerek insan yavrusu oluşmaktadır.Döllenmeden ortalama 280 gün sonra da doğum gerçekleşmektedir.İşte bu ana kadar geçen zamana doğum öncesi dönem denilmektedir.
0 – 2 Yaş Dönemi
Bu dönem bebeklik dönemi olarak adlandırılmaktadır.Doğumdan sonraki dönemde bedensel gelişim çok hızlı olmaktadır.Bu dönemde boy uzaması ve kilo artışı çok hızlıdır.Bebeklerde önce oturma sonra emekleme da ha sonra yürüme gerçekleşir.
2 – 6 Yaş Dönemi
Çocukluk dönemi diye adlandırılan bu dönemde bedensel gelişim, bir önceki döneme göre daha azdır.Ancak sürekli bir artış gösterir. Bu dönemde boy uzaması ve kilo artışı olur.3 –6 yaşlarında elleri ve ayakları etkin olmaktadır. Çocukta belirli yetenekler gelişir.Bu dönemde hareket kazanır.Yürümeyi ve koşmayı öğrenir.
6 – 12 Yaş Dönemi
Bu yaşlarda çocuklar ilköğretim döneminde bulunmaktadır.Bu yaş dönemindeki çocukların büyüme hızında önemli yükselmeler görülmez.Boy uzaması yavaştır.Kızlar on bir yaşlarında erinlik dönemine girdikleri için erkeklerden daha hızlı gelişirler.
12 – 18 Yaş Dönemi
Bu dönem ergenlik olarak adlandırılır.Ergenlik dönemi buluğa ermeyle başlar.Bu dönemde kemik ve iskelet sistemindeki gelişmeler, daha ileri düzeydedir.Bedenin yapısında önemli farklılıklar görülür.
BİLİŞSEL GELİŞİM
Bilişsel gelişim, düşünmede, problem çözmede,akıl yürütmede, kavrama sisteminde meydana gelen değişiklerdir.Dünyayı algılama ve anlamaya dönük bilişsel süreç ve etkinliklerdeki gelişme, bilişsel gelişim diyebiliriz.Bebeklikten yetişkinliğe kadar, bireyin çevreyi, dünyayı anlama yolların daha sistemli ve etkili hale gelmesi sürecidir.Bilişsel gelişim bir dizi dönem yolu ile gerçekleşir.
PİAGET’İN ZİHİNSEL GELİŞİM EVRELERİ
Piaget zihin gelişimini birbirini izleyen dört dönemle açıklamıştır.Her dönem algılama ve anlama açısından bir önceki döneme göre niteliksel olarak daha gelişmiştir.Her dönem kendinden önceki dönemlerin özelliklerini içerir.
1. Duyusal Motor Dönemi
Bu dönem 0 – 2 yaşlarını kapsamaktadır.Yeni doğan bebekler dış dünyaya refleksleri ile tepkide bulunurlar.Bebekler kendilerini ve dış dünyayı duyularını ve motor becerilerini kullanarak anlarlar.Görme, duyma, tat alma gibi duyularıyla ve bedenin çeşitli bölgelerini hareket ettirme yoluyla dış dünya ile ilişki kurarlar.
2. İşlem Öncesi Dönem
Bu dönem 2 – 7 yaşlarını kapsamaktadır.Bu dönemde çocuklar artık varlıklara ve olaylara basit algısal ve motor uyumlarda bulunmazlar.Varlıklar ve olayları temsil etmek için semboller kullanabilirler Bunları artan bir organize ve mantıksal düzende kullanırlar.Çocukta mantıklı düşünme işlemi gelişmemiştir.Bu nedenle nesnelerin görüntülerinin etkisinde kalır.
3. Somut İşlemler Dönemi
Bu dönem 7 – 11 yaşlarını kapsamaktadır.Bu dönemde çocuklar belli mantıksal yapılar edinirler.Bu yapılar onların değişik bilişsel işlemleri yapabilmelerini sağlar.Bu dönemde çocuklar, sıralama, sınıflandırma ve karşılaştırma işlemlerini yapabilecekleri şemalar geliştirirler.
4. Soyut İşlemler Dönemi
Bu dönem 12 yaş ve sonrasını kapsamaktadır.Bu dönemde bilişsel işlemler yalnızca somut varlıklarla sınırlı değildir. Bireyler soyut düşünebilme yeteneği kazanır.Bir soruna değişik açıdan yaklaşabilirler.
KİŞİLİK GELİŞİMİ
Kişilik gelişimi alanları içerisinde üzerinde en fazla araştırma yapılanlardan biridir.Bireyi diğer kişilerden ayıran, bireye özgü ve tutarlı olarak gösterilen davranış özelliklerinin kişiliği oluşturduğu kabul edilmektedir.
Kişilik, bireyi diğer kişilerden ayıran, bireye doğuştan gelen, bireye özgü ve tutarlı, çevresiyle ilişkileriyle çevresinden edindiği kişinin davranış yapısıdır.
FREUD’UN PSİKO-SEKSÜEL GELİŞİM KURAMI
Freud geliştirdiği kuram ile, yaşamın ilk altı yılına dikkati çekmiştir.Bu dönemdeki anne-baba tutumlarının çocuğun gelecekteki kişiliğini belirlediğine öne sürmüştür.
1. Oral Dönem
Bu dönem doğumdan itibaren başlar ve 1 yaşına kadar sürer.Bebek beslenme konusunda anneye bağımlıdır
Gereksinimleri annesi tarafından zamanında karşılanan bebek kendine güven ve bağımsız, gereksinimleri karşılanmayan bebek ise ileride kendine güvensiz ve bağımlı bir kişilik gelişir.
2. Anal Dönem
1 – 3 yaş arasındaki dönemdir.Bu dönemde çocuğa tuvalet alışkanlığı kazandırılır ve kendini denetim altına tutması öğretilmeye çalışılır.
Bu dönemde çocuğa ilgisiz davranma ya da aşırı baskıcı tutum çocuğun bağımsız davranmayan bir yetersiz olmasına neden olur.
3. Fallik Dönem
3 – 6 yaş arasındaki dönemdir.Bu dönem çocuğun cinsel kimliğinin gelişmeye başladığı ve erkek-kız arasındaki cinsiyet farlıklarını keşfettiği bir dönemdir.
Bu dönende sürekli sorular sorar, kendi cinsel kimliğiyle ilgili bilgiler edinmek ister.Çocukların soruları olabildiğince doğru cevaplanmalıdır.Bu durum onun cinsel kimliğiyle barışık olmasını sağlar.
4. Gizil Dönem
6 – 12 yaş arasındaki dönemdir.Bu dönemde örtüklük söz konusudur.Çocuk cinsel kimliği üzerinde fazla durmaz, onunla ilgilenmez.Cinsel dürtüler bastırılmış, sosyal olaylara yönelmiştir.
5. Genital Dönem
12 yaş ve sonrasını kapsayan dönemdir.Bu dönem bireyin ergenlik yıllarına denk gelir.Cinsel kimlik ve ona özgü roller gelişmeye başlar.
ERİKSON’UN PSİKO-SOSYAL GELİŞİM KURAMI
Erikson’da Freud gibi ilk yaşantıların önemini vurgulamış.Sekiz evrelik bir kuram öne sürmüştür.Her evrede bir takım gelişmeleri tamamlamakta, sorunları çözmekte ve evreye özgü bulanımı atlatmaktadır.
1.Evre: Güvene karşı güvensizlik
Bebeklik dönemine denk gelen bir evredir.Anne ve bebeğin davranışları birbirine uyumlu,anne davranışlarının yanında olduğunda güvenli bir kişilik, tam tersi durumunda ise güvensiz bir kişilik gelişir.
2.Evre: Özerkliğe karşı utanç ve kuşku
2 – 3 yaşları arasına denk gelen evredir.Bu dönemde çocuklar çevrelerini keşfetmeye eğilimlidirler.Eğer anne-babaların çocuklarının keşfetme isteklerine rehberlik ederler ve onlarla çatışmazlarsa çocuklar sağlıklı bir bağımsızlık duygusu geliştirirler, tam tersi durumda ise bağısızlık duyguları zedelenir.
3.Evre: Girişkenliğe karşı suçluluk
İlk çocukluk dönemidir.Bu dönemde çocuklar sürekli bir merak ve hareket halindedir. Girişkendirler ve sorgulayıcıdırlar.Eğer anne-babalar bu davranışları özendirirse çocuklar girişken ve aktif kişilik geliştirirler,tam tersi durumda ise çocuklar suçluluk duygusu yaşayacaklar.
4.Evre: Çalışkanlığa karşı aşağılık duygusu
İlköğretim dönemine yani çocukluğa denk gelir.Okuma-yazma, yeni bilgilerin ve becerilerinin öğrenilmesi söz konusudur.Bu dönemde çocukların başarıları övülürse çalışkanlık duygusu geliştirilecektir, tam tersi durumda aşağılık duygusu geliştirecektir.
5.Evre: Kimliği karşı rol karmaşıklığı
Bu evre ergenlikle başlar,okulun bitmesi, iş sahibi olma ve evlenmeyle sonlanır.Bireyin kimliğinin oluştuğu bir evredir.Bu gelişim olumlu olursa başarılı bir kimlik gelişir, eğer bu bunalım olumlu bir biçimde aşılmazsa kimlik karmaşıklığı ortaya çıkar.
6.Evre: Yakınlığa karşı yalıtılmışlık
Bir önceki dönemdeki rol karmaşıklığı başarıyla çözmüş olan birey kişiler arası ilişkilerde ve karşı cinsle olan iletişiminde yakınlık kurabilecek ve mutlu olabilecektir.
Rol karmaşıklığı olumlu bir şekilde çözülmediği durumlarda, bireyin kendi kimliğiyle problemi olduğu için kişiler arası ilişkilerdeki yakınlıktan kaçınacak ve kendini yalnız hissedecektir.
7.Evre: Üretkenliğe karşı durgunluk
Orta yetişkinlik dönemini kapsar.Bu evre en uzun evredir.Bireyin en çok üretken dönemini kapsar.
Bu evrede mutsuz ve doyumsuz yaşantı
