CANLILARDA DOKULAR

Gelişmiş yapılı canlılarda, şekil, yapı ve görevi benzer olan hücelerin oluşturduğu topluluğa doku denir. Dokular, canlının büyümesi sırasında hücrelerin farklılaşıp bir göreve özelleşmesi ile oluşur. Bir canlıdaki farklı dokuların kalıtsal maddeleri aynıdır. Ancak her dokuda kullanılan gen çeşidi farklıdır.

Aynı görevi yapan dokuların birleşmesiyle organlar, organların birleşmesiyle sistemler, sistemlerden de organizmanın vücudu oluşur. Canlılarda, temelde bitkisel ve hayvansal olmak üzere 2 grup doku bulunur.

A. BİTKİSEL DOKULAR

Bitkilerin kök, gövde, yaprak, tohum ve meyvelerinin oluşturulmasını sağlarlar. Bitkisel dokular hücrelerin bölünme yeteneğine göre 2 alt grupta incelenir.

1. Bölünür Doku (Meristem)

Hücreleri mitozla bölünebilen dokudur. Hücrelerin çoğalmasıyla bitkilerde büyüme ve gelişme faaliyetleri gerçekleşir. Bu dokunun hücreleri ince çeperli, bol sitoplazmalı, iri çekirdekli olup metabolik aktiviteleri hızlıdır. Klorofil taşımadıkları için besin sentezi yapmazlar. Bitkilerde bulunan bölünür dokular;

• Kök ve gövdenin boyuna uzamasını sağlar.
• Tohumun çimlenmesini sağlar.
• İlkbaharda yeni dal ve çiçeklerin açmasını sağlar.
• Çok yıllık bitkilerde gövdenin kalınlaşmasını sağlar.
• Diğer dokuların kökenini oluşturur.

2. Bölünmez Doku

Hücreleri mitozla bölünmeyen dokudur. Bölünür dokunun görev yönüyle farklılaşmasıyla oluşur. Hücrelerinin çeperleri kalın, çekirdekleri küçük ve sitoplazmaları azdır. Bitkideki görevlerine göre 5 çeşidi bulunur.

a. Koruyucu doku : Bitki organlarının dış yüzeyini örter. Bitkiyi sıcaklık, su kaybı, mikrop, basınç gibi dış etkilerden korur. Bulunduğu yere göre tek ya da çok katlı olabilir. Klorofil taşımadıkları için fotosentez yapmazlar. Bitkilerde bulunan koruyucu dokular;

• İç dokuları dış etkilerden korurlar.
• Yaprakların su kaybını azaltırlar.
• Köklerin topraktan su emmesini sağlarlar.
• Yapraklardaki gözeneklerin oluşmasını sağlarlar.
• Gövde çevresindeki mantar tabakasını oluştururlar.

b. Temel doku (Parankima) : Bağlayıcı bir doku olup diğer dokuların çevresini doldururlar. Bütün dokuların birleşmesini sağlarlar. Yapı ve görevlerine göre çeşitleri bulunur. Bitkide bulunan temel dokular;

• Fotosentezle bezin üretilmesini sağlarlar.
• Bitkide besin ve su depolanmasını sağlarlar.
• Bitkide hava iletimini ve depolanmasını sağlarlar.
• Dokularla iletim boruları arasında madde alış verişini sağlarlar.

c. İletim doku (Damarlar) : Bitkisel dokular arasında besin, su ve mineral iletimini sağlar. Gelişmiş yapılı, büyük bitkilerde bulunur. Taşıdığı maddeye göre 2 çeşidi kullanılır.

• Odun boruları : Kökten gövdeye doğru su ve erimiş minerallerin taşınmasını sağlar.
• Soymuk boruları : Kök ve gövde arasında protein, yağ,şeker ve vitaminlerin çift yönlü iletimini sağlar.

d. Destek doku : Bitkinin iskelet yapısını oluşturur. Bitki organ ve vücuduna desteklik sağlar. Özellik ve yapısına göre farklı hücrelerden oluşur. Bitkilerde bulunan destek dokular;

• Bitki kök ve gövdesinin dik durmasını sağlar.
• Dal ve yaprakların esnek olmasını sağlar.
• Ayva, armut, ceviz ve fındık gibi yapılara direnç kazandırır.

e. Salgı dokusu : Hücrelerindeki golgi organeli yardımıyla bitkinin ihtiyaç duyduğu maddeleri salgılar. Bitkilerde bulunan salgı dokular;

• Çiçeklerdeki koku maddelerini üretir.
• Böcekleri sindiren sıvıyı üretir.
• Bitkideki reçine gibi antiseptik maddeleri üretir.
• Bitkide büyüme ve gelişmeyi sağlayan hormonları üretir.

B. HAYVANSAL DOKULAR

Gelişmiş yapıdaki çok hücreli hayvanların vücudundaki organların oluşmasını sağlar. Dokuların etkileşim ve faaliyetiyle sindirim, solunum, boşaltım, dolaşım, gibi biyolojik faaliyetleri gerçekleştirirler. Yapı ve görev farklılığına göre 8 çeşidi bulunur.

a. Epitel doku : Organların iç ve dış yüzünü astar şeklinde örten bir dokudur.İnce esnek ve geniş yapıdadır, İçerisinde kan damarları bulunmaz. Hücreleri sık dizilimlidir. Epitel doku hücreleri “örtü - duyu - bez hücreleri” şeklinde faaliyet gösterirler. Hayvanlarda bulunan epitel dokular;

• Deriyi oluşturarak vücudun korunmasını sağlar.
• Kıl, tırnak ve boynuzun oluşmasını sağlar.
• Duyu organlarında, uyarıları alarak sinirlere verirler.
• Akciğer böbrek ve kılcal damarların temel yapısını oluştururlar.
• İnce bağırsaktaki besin emici tüycükleri oluşturur.

b. Bağ dokusu : Diğer dokuların arasını doldurarak birbirine bağlar ve bütünlük oluşmasını sağlar. Lifli bir yapıya sahip olup hücreleri arasında boşluklar bulunur. Hayvanlarda bulunan bağ dokular;

• Derinin gergin kalmasını sağlar.
• Bazı hücreleriyle vücuda sızan mikropları yer.
• Hassas yapılı organları darbelerden korur.
• Damarsız dokuların (epitel, kıkırdak gibi) beslenmesini sağlar.

c. Yağ dokusu : Hücrelerindeki kofullarda bol miktarda yağ moleküllerini depolar. Daha çok deri altında ve iç organların çevresinde bulunur. Hayvanlarda bulunan yağ dokuları;

• Kemiklere kayma yeteneği kazandırır.
• Yedek besin ve enerji depolar.
• Vücut ısısının yalıtımını sağlar.
• İç organları basınç ve darbelerden korur.

d. Kan dokusu : Sıvı özellikte bir dokudur. Büyük bir kısmı su olup akıcıdır. Dolaşım sisteminin temel öğesini oluşturur. Yapısında su, mineraller, besinler, gazlar, hormonlar, antikorlar, artıklar ve kan hücreleri bulunur. Kan dokusunun oluşmasında karaciğer, dalak, lenf bezleri ve kemik iliği etkili olur. Şekil, renk ve görevlerindeki farklılığa göre 3 çeşit kan hücresi kullanılır.

• Alyuvarlar : Oval, küçük ve kırmızı renkli hücrelerdir. Çekirdek ve organelleri yoktur. Sayısı çok fazladır. (1 mm³ kanda 5 - 6 milyon) Üzerindeki hemoglobin pigmenleri O₂ ve CO₂ taşınmasını sağlar.
• Akyuvarlar : Şekilsiz, büyük ve beyaz renkli hücrelerdir. Çekirdek ve organelleri vardır. Sayısı çok azdır. (1 mm³ kanda 7 - 10 bin) Şekillerini değiştirerek hareket eder ve mikropları yerler.
• Kan pulcukları : Şekilsiz, renksiz, küçük yapılı hücre parçalarından oluşur. Yapısında pıhtılaşma proteinlerini taşır. Çekirdek ve organelleri bulunmaz.

Damarların zedelenmesi durumunda yaranın oluşmasını sağlar. Hayvanlarda bulunan kan dokusu;

• Besin ve oksijenin hücrelere taşınmasını sağlar.
• Artık maddeler ve karbondioksitin taşınmasını sağlar.
• Hormon ve antikorların taşınmasını sağlar.
• Vücut ısısının yayılmasını taşınmasını sağlar.

e. Kıkırdak dokusu : Küre şeklinde kapsüllü hücrelerden oluşur. Çevrelerinde esnek lifler bulunur. Yapısında kan damarları bulunmaz. Vücudun esnek kısımlarını oluşturur. Hayvanlarda bulunan kıkırdak dokular;

• Kol ve bacakların oluşmasını sağlar.
• Kalp ve akciğerin darbelerden korunmasını sağlar.
• Bazı minerellerin depolanmasını sağlar.
• Kan hücrelerinin yapılmasını sağlar.
• İç organlara tutunma yüzeyi oluşturur.
• Vücuda genel şeklini kazandırır.

f. Kas dokusu : Şeklini değiştirerek uzayıp kısalabilen hücrelerden oluşur. Hücreleri sık dizilimlidir. Sinirlerin etkisiyle çalışırlar. Bol miktarda besin, oksijen ve enerji kullanır. Organların yapısında bulunarak onların karakteristik görevlerini yaparlar. Yapı, renk ve özelliğine göre 3 çeşit kas bulunur.

• Düz kaslar : Beyaz renkli, yavaş, etkisiz ve uzun süreli olarak kasılırlar. Çalışması istemsiz olup kol ve bacakların yapısında bulunurlar.
• İskelet kasları : Kırmızı renkli, hızlı, etkili ve kısa süreli olarak kasılırlar. Çalşmaları, istemli olup kol ve bacakların yapısında bulunur.
• Kalp kasları : Kırmızı renkli, hızlı, etkili ve uzun süreli olarak çalışırlar. Çalışmaları istemsiz olup kanın pompalanmasını sağlarlar.

g. Sinir dokusu : En fazla farklılaşmış olan dokudur. Hücrelerine nöron denir. Bölünme yeteneği taşımaz. Bir nöron dendrit, gövde ve akson kısımlarından oluşur.

Dendrit : Uyarıların alınmasını sağlayan dallanmış yapıdır.

Akson : Uyartıların iletilmesini sağlayan ince uzun yapıdır.

Gövde : Hücresel olayların gerçekleştiği kısımdır.

Sinir hücreleri elektriksel ve kimyasal yollarla uyartıları taşırlar. Böylece organların çalışmasını denetlerler, duyuların alınmasını sağlarlar. Sinirlerde taşınan özel etkiye sahip bilgiye uyartı denir. Sinirler uyartılarla vücudu yönetirler. Sinir dokunun farklılaşması ile beyin, beyincik, omurilik soğanı ve omurilik organı oluşur.